Light Rail Atlas

STUDIEREIS LYON
DOCUMENTATIE

Deze documentatie is vervaardigd in het kader van een NIROV-studiereis naar Lyon in opdracht van de Provincie Brabant.
E-mail LRNL/Rob van der Bijl voor vragen, algemene informatie en boekingen voor deze, of vergelijkbare studiereizen.
(C) Light Rail Atlas / Rob van der Bijl, maart-april 2004 update: 080404
[menu] (of lees eerst de introductie hieronder)

Knooppunt op en onder Place Ch. Hernu
Foto: (C) Light Rail Atlas, Rob van der Bijl
Lyon, 21 maart 2003

Introductie

Deze WEB-pagina staat geheel in het teken van het OV-netwerk van Lyon. Modaliteiten, knooppunten en (deel)netwerken worden er gedocumenteerd. Ook wordt ingegaan op de betekenis van de nieuwe tram en metro voor het publieke domein. Lyon is ondanks het hoogwaardige openbaar vervoer toch vooral een autostad. De penetratie van de auto in de stad heeft echter in de 90-er jaren echter een kwaliteitsverbetering van het openbaar vervoer en van de openbare ruimte niet in de weg gestaan, ja zelfs veeleer gestimuleerd.
Evenals veel andere steden in Frankrijk heeft ook Lyon een geheel nieuw tramnet gekregen. Na een ultra korte bouwtijd van zo'n 2 jaar is in december 2000 een netwerk van twee lijnen ingehuldigd. Na Montpellier en Orléans was Lyon van het jaar 2000 de derde nieuwe tramstad in Frankrijk. De tram is een groot succes. De openbare ruimte langs de lijn is ingrijpend verbeterd. Het tramnet zal de komende jaren worden uitgebouwd. De tram heeft onmiskenbaar een stempel gedrukt op de stedelijke ontwikkeling van de stad in het algemeen, en de openbare ruimte in het bijzonder. Dat is nog steeds zo. En ook in de nabije toekomst zal de betekenis van de tram voor de stad Lyon, inclusief haar regio, alleen maar toenemen.
Naast gewone bussen rijden in Lyon ook trolleybussen. Het busnet bezit enkele HOV-karakteristieken, zoals vrije banen en toegankelijk materieel. Bussen bedienen de stedelijke regio, maar ook de tram speelt daar een rol, die naar verwachting de komende jaren aan betekenis zal winnen. De trein speelt een bescheiden rol; het zogenaamde 'Transport Express Régional' (TER) bedient hoofdzakelijk de langere afstanden, veel minder op de schaal van de stedelijke regio Lyon, maar op die van het landsdeel Rhône-Alpes, bestuurlijk aangeduid als een 'Région'. Lyon is de stad met de eerste TGV-verbinding in Frankrijk; deze lijn naar Parijs heeft zich inmiddels ontwikkeld tot een netwerk van snelle treindiensten.
Al deze modaliteiten worden gebruikt om verschillende netwerken te bedienen. Die netwerken staan in een hiërarchische verhouding; ze complementeren elkaar. Om strategische plaatsen zijn deze netwerken via knooppunten aan elkaar gekoppeld.

De documentatie voor deze studiereis is afgeleid van de website Light Rail Atlas

Onderstaande documentatie bestaat uit zeven delen. Vanuit het volgende overzicht kunt u direct naar het betreffende deel springen.

Station Part-Dieu
Foto: (C) Light Rail Atlas, Rob van der Bijl
Lyon, 22 maart 2004

Lyon is de stad met de eerste TGV-verbinding in Frankrijk. Oorspronkelijk werd de TGV Paris-Lyon aangeduid als het 'vliegtuig op rails'. De lijn naar Parijs heeft zich inmiddels ontwikkeld tot een netwerk van snelle treindiensten. Een van de lijnen die Lyon bijvoorbeeld aandoet komt uit Brussel en Lille. Deze lijn scheert langs de Parijse regio (met haltes bij het vliegveld Charles de Gaule en de 'ville nouvelle' Marne-la-Vallée) en stopt vervolgens in station Part-Dieu in Lyon. De lijn loopt verder in zuidelijke richting, met respectievelijk een tak naar Marseille/Nice en een tak naar Montpellier/Perpignan.
Andere lijnen binnen het netwerk verbinden Lyon (en Parijs) met steden als Grenoble en St Etienne. Het systeem is/wordt vanuit Lyon verder uitgebreid in zuidelijke richting, uiteindelijk zelfs naar Spanje.. Medio 2003 is echter duidelijk geworden dat een nieuwe directe TGV-verbinding tussen Lyon en Turijn in Italië vooralsnog niet haalbaar is.

Lyon heeft drie TGV-stations, namelijk Perrache en Part Dieu in de stad zelf, alsmede Saint Exupéry, bij het gelijknamige vliegveld (voorheen Satolas) 30 kilometer buiten de stad. Part Dieu heeft de meeste TGV-diensten, terwijl Saint Exupéry slechts enkele TGV treinen per dag krijgt (en verder niets). De architectuur is niettemin spectaculair.
De TGV stations zijn op de kaart weergegeven ten opzichte van de belangrijkste autowegen in de stedelijke regio van Lyon.

TER - Perrache, Vaisse
Foto's: (C) Light Rail Atlas, Rob van der Bijl
Lyon, 22 maart 2004

Het zogenaamde 'Transport Express Régional' (TER) bedient hoofdzakelijk de langere afstanden, veel minder op de schaal van de stedelijke regio Lyon, maar op die van het landsdeel Rhône-Alpes, bestuurlijk aangeduid als een 'Région'. TER-diensten doen alle stations aan van Lyon (behalve Saint Exupéry buiten de stad, waar uitsluitend TGV's halteren).

Met vijf andere 'Régions' is Rhône-Alpes in 1997 verantwoordelijk geworden voor de regionale treindiensten. Zoals gezegd hebben deze diensten hoofdzakelijk betrekking op het schaalniveau dat zich uitstrekt boven dat van de stedelijke regio. De Franse 'Région' is beter vergelijkbaar met een (zeer grote variant van een) Nederlandse provincie.
Sinds begin 2002 worden in alle 'Régions' de regionale treindiensten in opdracht van het regionaal bestuur gereden (behalve rond Parijs en op Corsica). Daartoe is een overeenkomst gesloten met de nationale spoorwegen (SNCF), die een volstrekte monopolie positie bezitten op nagenoeg het gehele Franse spoorwegnet.
Met decentralisatie en modernisering van TER is het spoorvervoer behoorlijk gegroeid, vooral in Rhône-Alpes, 6% in 2002. Tot 2007 investeert Rhône-Alpes 507 miljoen euro ten behoeve van verbetering van de regionale treindiensten. En er vindt een grootschalige vernieuwing van rollend materieel plaats.

Vanaf Lyon lopen TER-treindienst in alle richtingen, overigens aangevuld met enkele busdiensten. Bovendien valt ook een deel van het vraagafhankelijk vervoer onder TER. Vanaf het station Saint-Paul wordt een bescheiden TER-net geëxploiteerd naar de plaatsen Lozanne en Sain-Bel aan de westzijde van de stedelijke agglomeratie en Brignais in het zuiden. Hemelsbreed liggen deze plaatsen zo'n 20 kilometer van het centrum van Lyon. Vanuit de overige stations lopen naar deze en vergelijkbare plaatsen nog directe TER-diensten. Binnen het westelijk stedelijk gebied van Lyon worden aldus diverse kleinere stations aangedaan, zoals George de Loup, Vaise, Francheville, Tassin en Salvagny.
Op de hoofdlijnen naar het noorden (Mâcon, Bourg-en-Bresse), oosten (Genève, Annecy), zuidoosten (Grenoble), zuiden (Valance) en (zuid)westen (Saint-Etienne) worden onder de TER-vlag stoptreindiensten gereden. De omvang van deze diensten is echter beperkt. Zo wordt het station Vénissieux maar door een klein aantal TER-treinen aangedaan, terwijl dit station toch echt een knooppunt is van metro D en talrijke buslijnen in het zuidelijk deel van de agglomeratie/region Lyon.

Metro D - station Vénissieux
Foto: (C) Light Rail Atlas, Rob van der Bijl
Lyon, 22 maart 2004

In Lyon is vanaf eind jaren 70 gewerkt aan een metronet. Lijn A loopt vanaf station Perrache via de zuid- naar de noordzijde van het centrum (dus in de lengteriching van Presqu'Ile) en buigt vervolgens in oostelijke richting af naar Villeurbanne. Aan beide zijden zijn verlengingen gepland. Metro B is een noord-zuidlijn in het oostelijke stadsdeel en bedient het andere belangrijke spoorwegstation van Lyon, namelijk Part Dieu. Deze lijn wordt in zuidelijke richting over de Rhone verlengd.

Een heel belangrijke lijn is D, die de gehele stad in oost-westelijke richting doorkruist. Deze volautomatische metrolijn heeft bijvoorbeeld een station onder het hart van de stad, het Place Bellecour, alwaar een overstap mogelijk is op lijn A. Het station Valmy is een fraai voorbeeld van een station aan de buitenzijde van de stad.
Opvallend is de relatie tussen het metronet en de beide hoofdstations. Er is namelijk geen enkele metrolijn die een directe verbinding biedt tussen Part-Dieu en Perrache. Precies dit is de reden geweest om tramlijn 1 aan te leggen, want die levert deze directe verbinding wel, en heeft daardoor een hogere vervoerwaarde voor stadswijken als La Doua, dan een verlenging van metrolijn B langs hetzelfde tracé.

Metro C in Cuire
Foto: (C) Light Rail Atlas, Rob van der Bijl
Lyon, 22 maart 2003

Metrolijn C is een buitenbeentje. Het is een gemoderniseerde tandradbaan die aan de noordzijde van het centrum bij Hôtel de Ville aansluiting biedt op metrolijn A. Lijn C rijdt, grotendeels ondergronds, in noordelijke richting de berg op naar het eindpunt Cuire.

Foto: (C) Light Rail Atlas/collection F.COLLARDEAU
Lyon 1955

De blauwe tram naar Neuville passeert in het centrum van Lyon een stadstram van lijn 3 (Vaise - Villeurbanne)

Lyon bezat ooit een uitgestrekt tramnet, zowel in de stad zelf, als de regio. Vanaf 1947 werd dit netwerk echter omgezet naar een bussysteem. De laatste stadstram maakte in 1956 plaats voor de (trolley)bus. De interlokale 'blauwe tram' Lyon-Neuville werd 1 juli 1957 vervangen door de bus.

États Unis - muurschildering
Tram op stationsplein van 'Cité Industrielle'
Foto: (C) Light Rail Atlas, Rob van der Bijl
Lyon, 21 maart 2003

Tony Garnier

Ondanks de snelle verdwijning van de tram in Frankrijk van de vorige eeuw is die tram niettemin heel belangrijk geweest voor de stedelijke ontwikkeling. In de periode 1880-1930 is de tram zonder uitzondering de belangrijkste infrastructurele drager. Dat is heel mooi te zien in de plannen van de beroemde socialistische stedebouwer uit Lyon: Tony Garnier. In zijn utopisch stadsontwerp 'Cité Industrielle' (1904) is ruim plaats gemaakt voor een tramnet dat de gehele stad bedient. De quasi-moderne trams doen alle belangrijke gebouwen aan, waaronder het station. Er ontbreekt bovenleiding; voor Garnier was dat wellicht een onbelangrijk detail, of hij had misschien de ondergrondse voeding voor ogen van sommige tramlijnen in die tijd in Parijs.

États Unis - muurschildering
Tramlijn langs Boulevard État Unis
Foto: (C) Light Rail Atlas, Rob van der Bijl
Lyon, 21 maart 2003

Delen van Garniers 'Cité Industrielle' zijn de facto gerealiseerd in Lyon. Zo heeft Garnier een ziekenhuis gebouwd, en ook een stadion (Gerland) en 'La Halle', ontworpen als abattoir, thans een schitterde tentoonstellingshal. Ook beroemd is de grotendeels gerealiseerde stadswijk États-Unis (1917-1933), die volgens het ontwerp wordt doorkruist door een modern aandoende tramlijn.

Garnier was zijn tijd ver vooruit. Langs Boulevard États Unis is, conform Garniers plan uit de jaren 20/30, thans de vierde tramlijn van Lyon geprojecteerd. En vanaf december 2003 rijden trams in Bordeaux op veel trajecten met ondergrondse voeding, dus zonder bovenleiding, net als in Garniers industriestad uit 1904!

Tramnetwerk

Het huidige netwerk bestaat uit twee lijnen. Beide beginnen bij SNCF-station Perrache, aan de zuidzijde van het centrum. Na een kort gezamenlijk traject dat over de Rhone leidt, splitsen de lijnen zich. T1 gaat via station Perrache naar de universiteitswijk La Doua.

P&R - eindpunt T2
Foto's: (C) Light Rail Atlas, Rob van der Bijl
Saint-Priest, 23 maart 2004

In de voorstad Saint-Priest, hemelsbreed op circa 12 kilometer afstand van het Lyonse centrum, ligt een TER-station aan de spoorlijn naar Grenoble. Op het niveau van de stedelijke regio wordt echter het leeuwendeel van het vervoer verzorgd door tramlijn T2. Enige tijd geleden is deze tramlijn namelijk verlengd van Portes des Alpes aan de oostelijke stadsrand naar een nieuwe P&R-voorziening aan de oostelijke zijde van Saint-Priest.

De trams van Lyon zijn van het type Citadis 302, met lage vloer over de gehele lengte van het voertuig. De vormgeving wijkt bovendien radicaal af van bijvoorbeeld de trams in Orléans en Montpellier (type Citadis 301). Met name de kop van de voertuigen heeft menigeen verbaasd en tart elke vorm van esthetische conventie op het gebied van tramvormgeving. Technisch zijn het echte stadstrams; 2.40 breed en geschikt voor een maximale snlheid van 70 km/uur.

Uitbreidingen

T1 zal binnen enige tijd van Perrache via de Cours Charlemagne ('Cours' is een plaatselijke uitdrukking voor 'Avenue') naar de zuidzijde van het Schiereiland worden gevoerd en aldus nieuwe stedelijke ontwikkelingen bedienen en stimuleren.

Nieuw leven voor spoorlijn in de regio Lyon
Foto: (C) Light Rail Atlas, Rob van der Bijl
Meyzieu, 21 maart 2003

De stadsregionale betekenis van de tram zal de komende tijd sterk toenemen als een geheel nieuwe tramlijn van Part-Dieu in oostelijke richting de regio ingetrokken zal zijn. Deze regionale tramlijn zal worden geëxploiteerd door SNCF en gebruik maken van het tracé van een oude spoorlijn. Het is een zogenaamd 'tram-train'-project. Het eerste deel van de lijn zal naar het stadje Meyzieu lopen, het tweede deel naar de luchthaven Saint Exupéry.

Het project is bekend onder de afkorting LEA - Ligne de l'Est de l'Agglomération.

Een vierde tramlijn zal station Part-Dieu met het zuidelijk deel van de stad gaan verbinden waar de wijken Vénissieux en Minguettes zijn gelegen.

Boulevard des États Unis
Foto: (C) Light Rail Atlas, Rob van der Bijl
Lyon, 21 maart 2003

T4 zal langs de Boulevard des États Unis worden getrokken, door de befaamde wijk uit de jaren 20 en 30 van Tony Garnie.

4. Bus, of terug naar: [intro] [menu]

Trolleybus, Pl. des Terreaux
Foto: (C) Light Rail Atlas, Rob van der Bijl
Lyon, 22 maart 2003

Lyon bezit ook nog een uitgebreid netwerk van trolleybussen. Lijn 1 bijvoorbeeld doorkruist de stad in oost-westelijke richting en vormt aldus de noordelijke tegenhanger van metrolijn D. Een andere belangrijke lijn is nummer 4 (noord-zuid). Ter hoogte van het park Tête d'Or bezit deze buslijn een fraaie vrije baan. Maar die situatie is niet representatief voor het gehele systeem. Op veel plaatsen moet bussen hun ruimte delen met het overige verkeer. Op pragmatische wijze zijn wel op verschillende busstroken gemaakt. Een deel van het centrum is verkeersluw.
Het nieuwe busmaterieel oogt goed en is van binnen ruim en overzichtelijk. De lage vloer verbetert de toegankelijkheid. De nieuwe trolleybussen zijn er in enkele en gelede uitvoering. De laatste versie wordt name ingezet op de drukke lijn 1.
Op het Place des Terreaux bevinden de trolleybussen zich in het kloppend centrum van de stad. Mogelijk dat in de toekomst een deel van de trolleybuslijnen wordt vertramd.

5. Knooppunten, of terug naar: [intro] [menu]

Voor het openbaar vervoer in en om Lyon worden verschillende modaliteiten gebruikt, die elk op hun beurt verschillende netwerken bedienen. Die netwerken staan in een hiërarchische verhouding; ze complementeren elkaar. Om strategische plaatsen zijn deze netwerken via knooppunten aan elkaar gekoppeld.

Knooppunt Perrache

Knooppunt Perrache
Foto: (C) Light Rail Atlas, Rob van der Bijl
Lyon, 22 maart 2004

Dit is een intermodaal knooppunt waar elke niveau van de hiërarchie is vertegenwoordigd. Zowel internationale als nationale treinen doen het station Perrache aan. Ook diverse TER-diensten stoppen er. Het knooppunt is bovendien het begin van tramlijn T2 en diverse buslijnen die tot ver in de stedelijke regio van Lyon doordringen. Ten slotte doen tal van stadsbussen het station aan. Behalve de reeds genoemde T2, die natuurlijk vooral ook een stadslijn is, begint ook T1 in Perrache.
Het knooppunt is met recht intermodaal, omdat het behalve door OV, ook uitstekend bediend kan worden door auto. Een autosnelweg loopt dwars door/onder het complex. Ooit was deze weg de enige noord-zuidverbinding in Frankrijk. Die functie is enkele jaren geleden echter overgenomen door een nieuwe ringsnelweg.
In het knooppunt is een omvangrijk stelsel van parkeergarages opgenomen. Bouwkundig en stedenbouwkundig is het complex 'onvermijdelijk'. Het is gesitueerd voor het oude stationsgebouw en schermt aldus het centrum van Lyon af. Dat effect wordt nog versterkt door de autosnelweg die hier dwars door de stad loopt. Deze erfenis uit de jaren 70 van burgemeester Ratel illustreert treffend de prijs die men moet betalen als een dergelijk multimodaal knooppunt in het hart van de stad wordt geplaatst.

Knooppunt Vaise

Knooppunt Vaise
Foto: (C) Light Rail Atlas, Rob van der Bijl
Lyon, 22 maart 2004

Een prachtig voorbeeld hoe de metro met het busnet is verknoopt. De ontsluiting van het ondergrondse metroperron is gekoppeld aan een overbouwd eilandperron op maaiveldniveau waar omheen de bussen circuleren en halteren. Het busperron is op ongelijkvloerse wijze ook gekoppeld aan het SNCF-station.

Knooppunt Gorge de Loup

Knooppunt Gorge de Loup
Foto: (C) Light Rail Atlas, Rob van der Bijl
Lyon, 23 maart 2004

Nog een verbeeld van verknoping van metro, bus en trein. Dit knooppunt is echter minder compact dan dat van Vaise.

Knooppunt Laurent Bonnevay

Knooppunt Laurent Bonnevay
Foto: (C) Light Rail Atlas, Rob van der Bijl
Lyon, 23 maart 2004

Voorbeeld van een 'klassiek' busstation dat is gekoppeld aan het oostelijk eindpunt van metro A.
Overigens zal de metro over enige jaren worden verlengd naar een nieuw OV-knooppunt enkele kilometers verderop aan de nieuwe regionale tramlijn LEA.

Knooppunt Grange Blanche

Knooppunt Grange Blanche
Fot o: (C) Light Rail Atlas, Rob van der Bijl
Lyon, 23 maart 2004

Aan de oostzijde van de stad ligt dit lokale knooppunt alwaar metro D, tram T2 en stadsbussen als 28 met elkaar zijn verbonden. Vooral de koppeling van bushaltes aan entrees van het metrostation springt in het oog. De bussen circuleren om het voetgangersplateau midden op het plein; hier zijn bushaltes en enkele metro-entrees gesitueerd.

6. Links, of terug naar: [intro] [menu]

LIGHTRAIL.NL & Light Rail Atlas
Nederlandse experts met Franse kennis
Lightrail.nl (LRNL)

Nederlandse Instituut voor Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting
nirov.nl

PROGRAMMA-suggesties:

Gebruikmakend van een internationaal netwerk van LR-experts. Desgewenst wordt samengewerkt met het NIROV.
Onderstaande pakketten kunnen op korte termijn worden aangeboden. In veel plaatsen is reeds contact gelegd met lokale deskundigen. Telkens zijn de belangrijkste steden genoemd. Er kunnen ook andere steden aan het pakket worden toegevoegd.

Noordwest-Europa